Душанбэ і Ташкент нацэліліся на «стратэгічнае партнёрства»

У пятніцу, 9 сакавіка, на сустрэчы ў душанбэ прэзідэнты узбекістана шавкат мирзиеев і таджыкістана эмамалі рахмон падпісалі шэраг дакументаў аб нармалізацыі адносін паміж дзвюма краінамі. Дамовіліся, у прыватнасці, скасаваць візавы рэжым паміж узбекістанам і таджыкістанам, а таксама аднавіць аўтамабільныя, чыгуначныя і авіяцыйнае паведамленне. Таджыкскі прэзідэнт паабяцаў паэтапна аднавіць на мяжы працу ўсіх 16 кантрольна-прапускных пунктаў. У адказ узбекскі лідэр заявіў, што ў бліжэйшы час адносіны дзвюх краін дасягнуты ўзроўню «стратэгічнага партнёрства». Паны б'юцца – у халопаў чубы трашчаць прыкладна так у перакладзе на рускую можна ўявіць карціну, якая зацягнулася халоднай вайны паміж узбекістанам і таджыкістанам, выкліканай сваркай паміж лідарамі дзвюх краін.

У гэтай сваркі два аспекты – этна-гістарычны і эканамічны. Пачнем з найноўшай гісторыі, якой яе зрабілі для насельніцтва дзвюх краін за гады савецкай улады. У 1924 годзе палітычныя тапографы з бальшавікоў правялі нацыянальна-тэрытарыяльнае размежаванне сярэдняй азіі. Яго вынікам стала з'яўленне таджыкскай аўтаномнай рэспублікі ў складзе узбекскай сср. Такі варыянт апынуўся не самым удалым.

Справа ў тым, што таджыкі некалькі пагардліва ставяцца да узбекам (што-то падобнае на стаўленне нашых гараджан да сялянам). Таджыкі лічаць сябе нацыяй больш старажытнай культуры і гісторыі, адсюль – гэты лёгкі снабізм. Бальшавікі былі далёкія ад такіх этнічных тонкасцяў і таму паставілі таджыкаў у падпарадкаванае, залежнае становішча ад узбекскіх суседзяў. Пазней памылку пастараліся выправіць. У 1929 годзе таджыкістан пераўтварылі ў паўнавартасную саюзную рэспубліку.

Але осадочек застаўся, прычым, матэрыяльны і бачную. Узбекістану прыпісалі цэлы таджыкскі анклаў, які ўключае ў сябе старажытныя гарады – самарканд і бухару, якія складаюць гонар гісторыі і культуры таджыкскай нацыі. Трэба прызнаць, узбекскія кіраўнікі адчувалі нюансы нацыянальных адносін і паводзілі сябе з соподчиненными суседзямі не толькі карэктна, але нават адстойвалі інтарэсы таджыкістана ў высокіх маскоўскіх кабінетах. Гэтая традыцыя захавалася на доўгія гады нават пасля фактычнага раўнавання рэспублік у правах. Больш за населены і больш моцны эканамічна узбекістан ўсяляк апекаваў сваіх «радавітых» суседзяў. Узбекскія палітыкі тлумачылі гэта вынайдзеным у ташкенце тэзісам аб «адным народзе з дзвюма мовамі».

Праўда, справа тут не толькі ў мовах. Народы на самай справе розныя. Таджыкі – гэта, як сцвярджаюць этнографы, паўночныя персы. Адсюль і іх своеасаблівы мову, які адны спецыялісты лічаць дыялектам фарсі.

Іншыя – самастойнай галіной лінгвістычнай персідскага мовы. Большая частка таджыкаў, якія жывуць на поўначы афганістана, прыкладна трэць нацыі (адной з найбуйнейшых у сярэдняй азіі) аб'яднаў таджыкістан. Узбекі – цюркамоўныя. Лічыцца, што іх заснаваны на древнеиранских плямёнах этнагенез моцна перайначыўся пасля ўварвання ў сярэднюю азію манголаў і іншых качэўнікаў. Этнонім «узбек» быў прыўнесеная ва ўжытак пасля фактычнай асіміляцыі карэннага насельніцтва з заваёўнікамі і прыняцця ў зварот разнавіднасці цюркскага мовы. За гэтай прасценькай карцінай адрозненні двух народаў крыецца яшчэ тысяча нюансаў, больш вядомых толькі тубыльцам тых месцаў.

Часам гэтыя адрозненні прыводзілі да этнічных канфліктаў, выкліканым, зрэшты, эканамічнымі прычынамі (спрэчкамі з-за размеркавання вады, зямлі і інш). Камуністычныя ўлады гэтыя канфлікты ўмела купировали, не ухіляючы прычын іх спарадзілі. Так што да моманту здабыцця незалежнасці таджыкскай і узбекскай рэспублікамі, у іх сфармавалася пэўная канфліктная база. Яна праявілася, перш за ўсё, у адносінах кіраўнікоў дзвюх краін. Спачатку прэзідэнт таджыкістана эмамалі рахмон па традыцыі клікаў свайго французскага калегу іслама карымава «атамиз» («наш бацька»).

Потым абвінаваціў карымава ў прыгнёце ўсяго турэцкага. Рахмон успамінаў, як аднойчы падчас наведвання узбекістана ён звярнуўся да мясцоваму жыхару і папрасіў яго назваць сваю нацыянальнасьць. Мужчына з асцярогай пакасіўся на які прысутнічаў пры размове прэзідэнта узбекістана і адказаў: «я – самаркандский». Напэўна, прэтэнзіі рахмона былі ў чым-то абгрунтаваныя. Па крайняй меры, пры каримове таджыкамі ў узбекістане сталі пісацца толькі паўтара мільёна чалавек.

Неафіцыйныя крыніцы пашыраюць памер таджыкскай дыяспары да 11 мільёнаў. Са часам спрэчкі паміж рахмонам і карымавым сталі перарастаць у сваркі. Як-то на закрытай прэс-канферэнцыі таджыкскі прэзідэнт прызнаўся, што з карымавым ён «шмат разоў спрачаўся, два разы нават пабіўся. Адзін раз нас назарбаеў разнял, другі раз кучма. І я сказаў яму: «самарканд і бухару мы ўсе роўна возьмем!». Вада і газ як яблык разладу адкрыцьцё рахмона перавандравала з закрытай прэс-канферэнцыі ў публічную прастору.

Ўзбекі на гэта ніяк не прарэагавалі, отмолчались. Затое назіральныя эксперты хутка звязалі па часе саміты, у якіх прымалі ўдзел таджыкскі і ўзбекскі лідэры, з наступным перакрыццем межаў паміж суседнімі краінамі, увядзеннем візавага рэжыму, блакаваннем транспартных камунікацый і іншымі нязручнасцямі, якімі адарылі два прэзідэнта свае народы. Між тым, прэтэнзіі таджыкаў на самарканд і бухару, калі і мелі значэнне ў гэтых канфліктах, то далёка не першае. Спрэчкі ішлі з-за ўзаемных паставак газу, электраэнергіі, «ўтылізацыі»таджыкістанам вады ракі вахш. У савецкі час на ёй пабудавалі цэлы каскад з шасці гідраэлектрастанцый.

Пачалі ўзводзіць яшчэ і самую буйную – рогунскую гэс, але сарваліся ў даўгабуд. Тым не менш, магутнасцяў існуючых станцый хапала, каб летам у паўнаводны перыяд забяспечыць энергіяй таджыкскую рэспубліку ды яшчэ падтрымаць суседні узбекістан, які спыняў на летнюю прафілактыку свае якія працуюць на газе цеплаэлектрастанцыі. Узімку сітуацыя люстрана змянялася. З-за малаводдзя падала выпрацоўка электрычнасці на таджыкскіх гэс, цяпер рэспубліку падтрымлівалі узбекскія тэс. Гэты гадамі ўсталяваны парадак пачаў даваць збой у гады незалежнасці дзвюх рэспублік.

Даходзіла да таго, што дэфіцыт электраэнергіі ў таджыкістане зімой перыядамі перавышаў трэць агульнага аб'ёму энергаспажывання рэспублікі. Становішча пагаршалася тым, што узбекістан стаў трымаць у сябе не толькі электрычнасць, але і прыродны газ. У таджыкістане людзі сядзелі без святла і цяпла, мерзлі. Часам гэта прыводзіла да трагедый. Напрыклад, «зімой 2008 года ў краіне з-за недахопу электраэнергіі загінулі нованароджаныя дзеці», – гэта словы прэзідэнта рахмона. Цяпер таджыкскі лідэр не толькі лаяў ўзбекскага «атамиза» апошнімі словамі, але шукаў спосаб выратавання сваёй рэспублікі.

Рашэньне ляжала на паверхні – дабудаваць рогунскую гэс у верхнім цячэнні вахша. Ніжэй па каскаду ўзвесці яшчэ дзве станцыі паменш – сангтудинские гэс-1 і гэс-2. На гэты раз захваляваліся ўжо ў ташкенце. Тут загаварылі пра «ўтылізацыі таджыкамі вады вахша». Пагроза апынулася сур'ёзнай.

Свет ведае такія прыклады. Вось добрыя амерыканцы зарэгуляваць вады сваёй знакамітай ракі каларада. Панабудавалі вадасховішчаў, плацін, дамбаў, дрэнажных адводаў, і каларада перастала ўпадаць у ціхі акіян, ціха раствараючыся ў пясках амерыканскіх пустыняў. Апошні раз рака, як кажуць гідралогіі, «пацалавалася з акіянам» у высокае разводдзе 1998 года. Акіян гэта перажыў, затое прылеглыя да яго мексіканскія тэрыторыі сталі зонай экалагічнага бедства.

Новыя гэс на вахше абяцалі блізкую да гэтай карціну. Узбекістан адрэагаваў рашуча і заблакаваў мяжу таджыкістана. Адсек яго ад кантактаў з светам праз сваю тэрыторыю. Для душанбэ гэта была, па сутнасці, адзіная (праз узбекскую тэрыторыю) камунікацыя, якая злучае яго з іншымі краінамі. Паўстаў міжнародны канфлікт.

За таджыкаў заступіўся іран, кампаніі якога ўжо зайшлі на будаўніцтва сангтудинской гэс-2. Тэгерану атрымалася дамагчыся некаторых паслабленняў. Іншыя партнёры таджыкістана дапамаглі яму наладзіць аўтамабільнае паведамленне з расеяй (праз кіргізію), кітаем (з выхадам на міжнароднае каракорумское шашы), афганістанам. Расійскія энергетыкі дабудавалі сангтудинскую гэс-1. У 2016-м рэчышча ракі вахш перакрылі для напаўнення вадасховішча рогунской гэс. Ужо тады стала ясна, што санкцыі супраць карымава рахмона не працуюць.

Трэба садзіцца і дамаўляцца, але старыя крыўды і асабістыя амбіцыі перашкаджалі аднаўленню адносін. Толькі пасля смерці іслама карымава ташкент выйшаў на прамыя кантакты з душанбэ. Новы узбекскі лідэр – шавкат мирзиеев загаварыў аб нармалізацыі адносін з таджыкскімі суседзямі і нават асабіста сустрэўся эмамалі рахмонам. Стала мяняцца не толькі рыторыка. Мінулым летам тэлеканал «o zbekiston» зняў фільм пад назвай «узбекістан–таджыкістан: дружба, выпрабаваная часам». Мзс узбекістана тут жа размясціў фільм на сваім сайце.

Пазней, выступаючы на міжнародным прэс-клубе ў ташкенце, міністр замежных справаў узбекістана абдулазіз камилов ахарактарызаваў стужку «o zbekiston», як «вельмі добры фільм пра таджыкска-узбекскія адносіны». З такіх сігналаў пачалося збліжэнне дзвюх краін, што завяршылася 9 сакавіка падпісаннем прарыўных дакументаў у двухбаковых адносінах. Ці стануць яны, як хацеў бы шавкат мирзиеев, «стратэгічнымі», пакажа час. Занадта шмат праблем паміж таджыкамі і ўзбекамі спарадзіла найноўшая гісторыя. Пакуль намеціўся прагрэс у аднаўленні кантактаў паміж дзвюма краінамі. На чарзе – нармалізацыя эканамічных адносін.

У сваёй ніжняй іх кропцы гадавы тавараабарот паміж таджыкістанам і узбекістанам вылічаўся усяго 2,5 млн. Даляраў (столькі каштуюць адны эксклюзіўныя швейцарскія гадзіны). Цяпер краіны хочуць выйсці ва ўзаемным гандлі на лічбу ў $500 мільёнаў, як было ў іх лепшыя гады. Аднак самым сур'ёзным выпрабаваннем дружбы «аднаго народа з дзвюма мовамі» стане развіццё далейшай самаідэнтыфікацыі таджыкскай і узбекскай нацый. І тут пытанне гістарычнай прыналежнасці самарканда і бухары можа зноў востра ўстаць у парадак дня.

Геапалітычныя міны, бяздумна закладзеныя бальшавікамі, яшчэ потреплют нервы не толькі лідэраў постсавецкіх краін, але і іх народам.