«Памятай, што і ты смяротны!»

Ужо ў глыбокай старажытнасці, а менавіта ў эпоху палеаліту, у людзей склаліся тры групы містычных вераванняў, якія ўвайшлі ва ўсе асноўныя рэлігіі свету – анамизм, татэмізм і магія. «душа мая спявае!» – гэта анімізм, прозвішча волкаў, сініцын, кобылин – татэмізм, ну а вядомая ўсім студэнцкая «халява прыйдзі» – тыповая, хай і вельмі прымітыўная магія. Ну, а жыць у складаным свеце духаў і багоў людзям дапамагаў цырыманіял. Святы ў гонар багоў і багінь павінны былі іх улагодзіць.

Ахвяры, часам, крывавыя – накарміць. Ну і, вядома, усе гэтыя цырымоніі моцна дзейнічалі і на «просты народ», выклікалі яму пакорлівасць або наадварот – прымушалі яго радавацца, калі гэта патрабавалася ўлада якія ўтрымліваюць. Для гісторыкаў вельмі важна, што ў эпоху імперыі рымскія імператары не толькі ладзілі сабе трыўмфы, але і пачалі будаваць у гонар сваіх перамог трыўмфальныя аркі і ўпрыгожваць іх барэльефамі, повествующими аб гэтых перамогах. Вось, напрыклад, адзін такі барэльеф з трыўмфальнай аркі імператара канстанціна ў рыме.

На ім выключна дакладна паказана рыштунак рымскіх воінаў гэтага часу, уключаючы штаны бракка. Асабліва цікавы крайні левы легіянер. На ім даспех з металічнай лускі з зубчастым падолам і чаму-то такі кароткі, што ледзь-ледзь прыкрывае яму «прычыннае месца». Добра бачныя яго шлем, шчыт і меч на перавязі справа. Асаблівую ролю гулялі цырыманіялы на вайне.

Усякія там клятвы на мячы, на крыві, цалаванне сцягоў і штандараў павінны былі сімвалізаваць свайго роду «запавет» як з багамі-заступнікамі, так і бацькамі-камандзірамі, улада якіх над душамі і целамі сваіх салдат асвятлялася боскай уладай. Чым не складаней грамадства – тым, як правіла, складаней былі і яго цырыманіялы. У старажытным свеце вяршыні дасягнуў рымскі цырыманіял, звязаны з святкаваннем перамогі. Тут злілося ў адно цэлае і шанаванне багоў, даровавших перамогу рымскаму зброі, і ўслаўленне воінаў, яе добывших, і публічная ўзнагарода палкаводцу за ўсё, што ён зрабіў для велічы рыма.

Калёна канстанціна. Яна абгароджана плотам, і падысці бліжэй да яе нельга. Ну, а верхнія барэльефы здымаць можна толькі пры дапамозе квадракоптера. Усё гэта знайшло сваё ўвасабленне ў трыумфы – святочных шэсцях, посвящавшимся перамог рымскага войскі па вяртанні яго дадому. Спачатку ўсё было даволі-такі проста: пры ўступленні ў горад воіны ішлі да храма і прыносілі падзяку багам, за тое, што тыя даравалі ім перамогу, і ахвяравалі ім частку захопленай здабычы.

Але затым трыўмфы ператварыліся ў грандыёзныя шэсця (а праз многія стагоддзя, калі і рым-то ўжо даўно загінуў, ані не менш грандыёзныя ваенныя парады з праходжаннем войскаў, танкаў і ракет). Арка імператара траяна ў беневенто, італія. Але калі ў пачатку святам было вяртанне любога войскі ў рым. То з часам трыумф стаў свайго роду адзнакай і дапускаўся пры наяўнасці шэрагу ўмоў. Трыумф стаў лічыцца вышэйшай узнагародай для ваеначальніка, заслужыць якой ён мог толькі ў тым выпадку, калі меў сенацкі жазло – imperium (лац. - улада), наделявший яго вельмі вялікімі паўнамоцтвамі, і вёў вайну, не падпарадкоўваючыся ўладзе іншага палкаводца.

Зрэшты, рымская дэмакратыя дазваляла ўзнагароджваць трыумфам і звычайных службовых асоб (консулаў, прэторыю, і проконсулов пропреторов), яго мог атрымаць дыктатар і тыя, каму была падаравана вышэйшая ўлада (imperium extraordinarium) па асабліваму пастановы народнага сходу. Звычайна быць ці не быць трыумфу вырашаў сэнат. Але часам, калі ён адмаўляў ваеначальніку ў трыумфе, той мог атрымаць яго звярнуўшыся да народнага сходу. Такое адбылося, напрыклад, у выпадку з марцием рутилом (першым з плебеямі, які стаў дыктатарам і ганараваўся трыумфу ў рыме). Арка імператара траяна ў каноссу. Трыумф даваўся палкаводцу толькі калі вайна была скончаная (хоць, як і заўсёды, бывалі выключэнні).

Акрамя таго, і сама перамога ў ёй павінна была абавязкова суправаджацца бітвай, якая прывяла б да вялікіх страт у варожых войсках. Правіла было такое: даваць трыумф толькі ў тым выпадку, калі ў ёй будзе забіта не менш пяці тысяч варожых воінаў. Палкаводзец, які хацеў атрымаць трыумф, павінен быў адправіць «заяўку» у сенат і чакаць яго рашэння, знаходзячыся абавязкова па-за гарадской рысы, так як ўступленне ў горад службовай асобы, не сложившего з сябе imperium, ні якім чынам не дазвалялася. Сенатары таксама ладзілі нараду на марсавым поле, то ёсць па-за гарадской рысы, у храме багіні беллоны або бога апалона, дзе і разглядалі просьбу свайго палкаводца даць яму трыумф. У дзень, калі прызначаўся трыумф, усе яго ўдзельнікі павінны былі сабрацца раніцай на марсавым поле, куды ў адно з грамадскіх будынкаў (villa publica), убраны ў раскошныя адзення, прыбываў трыумфатар.

Цікава, што ў сваім адзенні ён нагадваў фігуру юпітэра капіталійскага – статую на капіталійскім ўзгорку. «касцюм» гэты складаўся з вышытай пальмавымі галінамі тунікі (tunica palmata), такі ж упрыгожанай залатымі зоркамі тогі пурпурнага колеру (toga pieta). Боцікі-калиги па тыпу салдацкай абутку, былі з чырвонай скуры і аздабляліся золатам. У адной руцэ ён павінен быў трымаць лаўровыя галіны, а ў другі – скіпетр з слановай косці, наверша якога з'яўляўся залаты арол; галаву трыумфатара заўсёды ўпрыгожваў лаўровы вянок. Трыумфальная арка траяна ў тимгаде, алжыр. Ўязджаць у рым ён павінен быў на круглай пазалочанай калясьніцы-квадриге, запрэжанай чатырма белымі коньмі.

Калі трыумфатар "я хрысціянін", упершыню з'явіўся накалясніцы, запрэжанай белымі конямі, публіка сустрэла гэта ропотом, паколькі белыя коні з'яўляліся сімвалам бажаства, але потым яны сталі звычайным з'явай. Часам коней замянялі сланы, алені і іншыя рэдкія жывёлы, звязаныя, так бы мовіць, з месцам перамогі трыумфатара. Такім чынам менавіта трыумфальная калясьніца ўяўляла сабой цэнтр працэсіі. Аднак яе дэмакратычны характар падкрэсліваўся тым, што наперадзе яе ішлі сенатары і магістраты, ззаду ішлі трубачы, гучна трубившие ў сярэбраныя або пазалочаныя трубы. Ўздоўж ўсяго доўгага шляху, па якім рухалася працэсія, мясціліся жыхары вечнага горада, ахвотныя да хлеба і відовішчаў, у сваёй лепшай вопратцы, з вянкамі з кветак на галовах і аліўкавымі галінамі ў руках.

Натуральна, што многія імкнуліся, каб убачыць сваіх блізкіх, якія вярталіся з паходу, але асаблівы цікавасць публікі выклікала тая яе частка, у якой услед за калясніцай трыумфатара везлі захопленыя ім трафеі. Арка ціта флавія веспасіана ў рыме. У найстаражытную эпоху сваёй гісторыі рым ваяваў са сваімі суседзямі, людзьмі такімі ж беднымі, як і самі рымляне. Таму і трафеі ў іх былі самыя простыя: зброю, жывёлу і палонныя. Калі рым пачаў весці вайны з старажытнымі і багатымі дзяржавамі усходу, то пераможцы сталі прывозіць адтуль так шмат усякай здабычы, што трыумф расцягваўся на два-тры дні, а трыумф траяна, які прайшоў у 107 годзе, быў настолькі пышным, што доўжылася 123 дні. На спецыяльных насілках, фурманках і проста ў руках воіны і рабы неслі і везлі захоплены зброя, сцягі, макеты узятых гарадоў і крэпасцяў, і статуі зрынутых бажаствоў, захопленыя ў разбураных храмаў.

Разам з трафеямі неслі табліцы з тэкстамі, якія распавядаюць пра подзвігі рымскага зброі або тлумачальнымі што, уласна, ўяўляюць сабой проносимые перад публікай прадметы. Іншы раз гэта маглі быць нават розныя нябачаныя звяры з заваяваных краін, і рэдкія творы мастацтва. Не варта здзіўляцца, што з грэцыі, македоніі і іншых краін эліністычнай культуры вывозілася вялікая колькасць мастацкіх каштоўнасцяў, каштоўнай посуду, залатыя і сярэбраныя манеты ў сасудах і зліткі каштоўных металаў. Неслі ў працэсіі і залатыя вянкі, якія трыумфатар атрымліваў у розных гарадах.

Так, падчас трыумфу эмілія паўла такіх вянкоў было 400, а юлію цэзару ў гонар яго перамог над галіі, егіптам, пантоў і афрыкай такіх вянкоў было паднесена. Каля 3000! і гэта не за усе названыя перамогі, а за кожную з іх! барэльеф з аркі ціта флавія веспасіана, які паказвае трыўмфальнае шэсце з трафеямі з захопленага ім ерусаліма. У абавязковым парадку ў працэсіі цягнуліся і белыя ахвярныя быкі з пазалочанымі рагамі, упрыгожаныя кветкавымі гірляндамі ў суправаджэнні жрацоў і юнакоў у белых хітонах і таксама з вянкамі на галаве. Але ледзь ці не галоўным упрыгожваннем трыумфу ў вачах рымлян былі не быкі і захопленыя трафеі, а. Знатныя палонныя: пераможаныя цары і члены іх сем'яў, а таксама іх набліжаныя, і варожыя палкаводцы.

Некаторых з гэтых палонных забівалі па загадзе трыумфатара непасрэдна падчас трыумфу ў асаблівай турме на схіле капітолія. У раннюю эпоху рымскай гісторыі забойства палонных было самым звычайным з'явай і мела характар чалавечага ахвярапрынашэння. Аднак і пасля ад гэтага звычаю рымляне не адмовіліся. Менавіта так былі забітыя цар югурта і гальскі правадыр верцингеториксом. Ціт флавій веспасіана на квадриге падчас трыумфу. Дэманструючы ўсім ўлада трыумфатара, перад ім ішлі ліктара з фасциями, обвитыми лаўровымі галінамі; а ўздоўж працэсіі беглі блазны і акрабаты, веселившие натоўп.

Прычым цікава, што трыумфатар на сваёй калясніцы ехаў не адзін, яго атачалі спецыяльна набраныя дзеці і яго сваякі, якія дэманстравалі наяўнасць яшчэ і цесных родавых сувязяў, вельмі высока ценившихся ў рыме. Вядома таксама, што ззаду трыумфатара заўсёды стаяў дзяржаўны раб, які трымаў над яго галавой залаты вянок і час ад часу шаптаў яму на вуха: «памятай, што і ты смяротны!» за трыумфатарам ішлі яго галоўныя памочнікі, легаты і ваенныя трыбуны, а часам і вызваленыя з варожага палону рымскія грамадзяне. І толькі пасля ўсяго гэтага ў горад ўступалі легіянеры ў парадным рыштунку і султанамі на шлемах, дэманструючы свае ўзнагароды, атрыманыя ў баях. Яны спявалі вясёлыя песні, у якіх дазвалялася абсмейваць недахопы трыумфатара, чым лішні раз яму намякалі, што ён таксама чалавек, а ня бог! іншы ракурс гэтага ж барэльефа. Пачынаючыся на марсавым полі, у трыумфальных варот, шэсце рухалася далей праз два цырка: цырк фламиниев і цырк максімус («вялікі»), а затым па свяшчэннай дарозе і праз форум падымалася на капіталійскі пагорак.

Тут да статуі юпітэра ліктара трыумфатара складалі лаўры сваіх фасцый, а сам ён прыносіў пышную ахвяру. Затым адбывалася пачастунак магістратаў і сенатараў, а часта яшчэ і салдат, і нават ўсёй якая сабралася публікі, для чаго па вуліцах расстаўляліся сталы, а прама на плошчах пяклі быкоў і баранаў. Часткай «праграмы» былі гладыятарскія гульні. Часам палкаводзец раздаваў публіцы падарункі.

Падарункі ж салдатам былі правілам і былі часам вельмі значныя. Напрыклад, сваім салдатам цэзар выплаціў як-то па пяць тысяч денариев. Асобы, удастоеныя трыумфу, атрымлівалі права ў святы насіць трыўмфальнае адзенне, што таксама з'яўлялася адной з іх прывілеяў. Трыумфальная арка септымія поўначы на рымскай форуме. У эпоху імперыі трыўмфы сталі здабыткам адных толькі імператараў. Ні з кім яны славай дзяліцца не хацелі, часам дазваляючы трыумф хіба што сваім бліжэйшым сваякам.

Полководцам дазвалялася толькі апранаць трыўмфальнае адзенне (ornamenta, insignia triumphalia) і ўсталёўваць свае статуі сярод статуй папярэдніх трыумфатараў. Аднак паскардзіцца яны не маглі. Бо афіцыйна імператар з'яўляўся галоўнакамандуючым і, такім чынам, палкаводзец дзейнічаў ад яго асобы і пад яго камандай.